Zagađenje vazduha problem je sa kojim se suočavaju brojni gradovi u Srbiji, samo tokom 2016. godine loš kvalitet vazduha prouzrokovao je oko 6500 preuranjenih smrti. Glavni uzroci zagađenja vazduha su proizvodnja električne energije, individualna ložišta i toplane malog kapaciteta, sobraćaj, industrija kao i poljoprivreda. Loš kvalitet vazduha bio je predmet pobune građana, aktivista i lokalnih inicijativa koje su organizovale proteste, performanse, peticije kao i druge vidove borbe u cilju postavljanja pitanja kvaliteta vazduha na agendu političara.
Znate onaj osećaj, kada izađete napolje po hladnom danu, udahnete vazduh i osetite miris zime koja dolazi. Ovaj specifičan miris poznat većini stanovnika Srbije zapravo nije miris zime, već trenutak kada je vazduh postao dovoljno zagađen da to možete da osetite. Različiti izvori zagađenja u atmosferu ispuštaju sumporne i azotne okside, suspendovane mikro čestice, kao i druge štetne gasove. Što u kombinaciji sa društveno – ekonomskim i fizičko – geografskim uslovima, dovodi do povećanja nivoa zagađenja vazduha. Beograd ali i drugi gradovi širom Srbije i Balkana često se nalaze na samim vrhovima listi najzagađenijih gradova sveta.
Problem zagađenja vazduha datira još iz vremena Savezne Federativne Republike Jugoslavije, kada je usled nagle urbanizacije i industrijalizacije primećeno da vazduh postaje sve lošijeg kvaliteta. Posebno su bile ugrožene oblasti u neposrednoj blizini velikih industrijskih kombinata, a naročito tamo gde se se vadile rude i obrađivali metali. Nestankom SFRJ, gotovo da je isčezao i ovakav vidi zagađenja. Većina teške industrije koja je najviše zagađivala vazduh je u procesu kapitalističke tranzicije privatizovana a zatim i ubrzo ugašena. Uprkos nestanku ovog izvora zagađenja vazduha, ubrzo je kvalitet vazduha ponovo počeo da biva sve lošiji a u poslednjih par godina merenja pokazuju rekordna zagađenja, ali su uzroci ovog puta drugačiji.
Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije iz 2016. godine, spoljašnje zagađenje vazduha u Srbiji prouzrokovalo je oko 6500 preuranjenih smrtnih slučajeva. Kompleksnost problema zagađenja vazduha zahteva dublju analizu glavnih uzročnika koji svojim sinergičnim delovanjem dovode do smrti i pojave različitih oboljenja.
Uzroci zagađenja
U godišnjem izveštaju o stanju kvaliteta vazduha u Republici Srbiji za 2018. godinu, koji izdaje Agencija za zaštitu životne sredine, navedeni su sledeći izvori zagađenja. Proizvodnja električne i toplotne energije je, sa 91%, dominantni je izvor emisija oksida sumpora. U ukupnim emisijama azotnih oksida sektor proizvodnje električne i toplotne energije takođe je imao najveći udeo, 49%, a drumski saobraćaj je bio na drugom mestu sa doprinosom od 23%. Emisije iz industrijskog sektora predstavljale su 11% ukupnih emisija ove zagađujuće materije dok su emisije iz poljoprivrede bez stočarstva doprinele sa 7%.
Tokom 2018. godine dominantan (57%) udeo emisija suspendovanih čestica PM 10 poticao je iz toplana snage manje od 50MW i individualnih ložišta, sektori industrije i poljoprivrede bez stočarstva su uticali sa 13% odnosno 10% doprinosa, dok je drumski saobraćaj emitovao 6% ukupnih emisija suspendovanih čestica PM 10. Proizvodnja električne i toplotne energije činila je 5% emisija ove zagađujuće materije. Ostali izvori učestvovali su sa 9% u ukupnim nacionalnim emisijama.
Problem kod podataka koje objavljuje Agencija za zaštitu životne sredine, jeste što su to prosečni zbirni podaci za teritoriju čitave države, a građani moraju u svakom trenutku da dišu. Zato navedeni podaci mogu da predstavljaju generalnu smernicu koji su glavni zagađivači, dok je za pojedinačne gradove i lokacije neophodno dodatno poznavanje lokalnog konteksta i stalno merenje. Realizacijom IPA1 projekta2 Agenciji za zaštitu životne sredine, omogućila je da na svojoj web stranici u realnom vremenu prezentuje objedinjeni prikaz podataka automatskog monitoringa kvaliteta vazduha na području Republike Srbije. Od 2011. godine kada je sistem automatskih mernih stanica pušten u rad raspoloživost validnih satnih vrednosti opala je sa 94% na svega 22% 2017. godine. Nakon ulaganja u popravku i održavanje stepen realizacije merenja ponovo se povećao na 48% u 2018. godini. S’ tim da je šest mernih stanica isključeno iz sistema što je statistički doprinelo povećanju realizacije merenja ali je ukupan broj mernih stanica opao sa 39 na 33.
Saobraćaj
Beograd je grad orjentisan na javni prevoz, danas uprkos sve lošijem stanju gradskog javnog prevoza oko 48% stanovnika koristi ovaj vid transporta u svakodnevnom životu. Javni prevoz omogućava mobilost uz značajno smanjenje zagađenje vazduha i manje zauzimanje prostora. Nakon godina ulaganja i podsticanja javnog prevoza korišćenje istog doživelo je svoj vrhunac sredinom osamdesetih godina kada je preko 55% transporta građana obavljano ovom vrstom prevoza. Od tog perioda konstantno se smanjuje procenat korišćenja ovog vida prevoza a prema projekcijama taj trend će se nastaviti i u narednim decenijama.3
Nasuprot smanjenju korišćenja javnog prevoza, praćenog ukidanjem linjija trolejbusa i privremenom prekidu rada pojedinih tramvajskih linija, postoji tendencija rasta broja automobila. Rast broja automobila na ulicama gradova Srbije evidentan je u poslednjih par decenija. U periodu 2010-2018. ukupan broj registrovanih putničkih vozila porastao je sa 1.567.114 na 2.029.5544. Automobili kao vid individualnog prevoza značajni su zagađivač vazduha u urbanim sredinama, a prema postojećim projekcijama predviđen je dalji rast korišćenja automobila u putničkom saobraćaju. Usled siromaštva i dostupnosti polovnih automobila koji sve više postaju nepoželji u gradovima Zapadne Evrope, većina novoregistrovanih automobila čine oni polovni na dizel pogon. Novi automobili čine tek 15% novoregistrovanih. Osim što direktno zagađuju vazduh povećanje broja automobila utiče na usporavanje saobraćaja, širenje ulica i kreira potrebu za dodatnim parking mestima, koja se često grade nauštrab zelenih površina koje blagotvorno utiču na umanjenje zagađenja.
Pogon na ugalj
Proizvodnja električne i toplotne energije najznačajniji je zagađivač vazduha sumpornim i azotnim oksidima. U proizvodnji električne i toplotne energije u Srbiji dominiraju fosilna goriva, a među njima ugalj i to najmanje kvalitetni, a po ljude i životnu sredinu najštetniji, lignit. Prema zbirnom energetskom bilansu5, u proizvodnji primarne energije ugalj je 2017. godine učestvovao u 68.5% ukupne proizvodnje energije.
Zagađenje vazduha iz termoelektrana na ugalj godišnje u Srbiji izazove 570 preuranjenih smrti. Po broju preuranjenih smrti izazvanih zagađenjem vazduha iz termoelektrana Srbija je apsolutni rekorder u Evropi6. Na posbnom udaru ovog vida zagađenja nalaze se stanovnici naselja koja se nalaze blizu termolektrana poput Obrenovca, Kostolca itd. U izveštaju “Hronično zagađenje ugljem”7 navodi se da su zdravstveni troškovi korišćenja uglja između 890 miliona evra i 1,6 milijardi evra na godišnje. Zdravstveni troškovi nastaju usled pojave hroničnih bolesti, povećanog broja bolničkih dana, izgubljenih dana itd.
Srbija će u narednom periodu dodatno povećati svoje kapacitete u pogledu iskorišćavanja uglja. Uz pomoć kineskog kredita u toku je izgradnja novog B3 bloka termoelektrane Kostolac snage 350 MW, dok je iz fioke izvađen i stari plan projekata izgradnje termoelektrane i toplane Kolubara B. Ova dva projekta bi Srbiju dugoročno vezala za korišćenje uglja a time i sve posledice koje ovakav prljavi energent ostavlja.
Energetsko siromaštvo
Tokom zimskog perioda kada je zagađenje vazduha najintenzivnije, jedan od najvećih zagađivača suspendovanim česticama PM 2.5 i PM 10 jesu male gradske toplane i individualna ložišta. Ovaj podatak se često koristi da bi se odgovornost za zagađenje vazduha svalila na građane koji koriste ugalj i sirovo drvo za grejanje. Umesto institucionalnih rešenja za smanjenje zagađenja vazduha nadležni okrivljuju građane da voze stare automobile, koriste loše gorivo ili ne primenjuju mere energetske efikasnosti. Problem zagađenja vazduha iz individualnih ložišta u direktnoj je korelaciji sa energetskim siromaštvom i bez smanjivanja i iskorenjavanja siromaštva gotovo da nije moguće poboljšati kvalitet vazduha.
Energetsko siromaštvo se najčešće procenjuje kroz udeo prihoda koja domaćinstvo troši za energiju. Ovakav vid siromaštva negativno utiče na zdravlje građana, doprinosi zagađenju i degradaciji životne sredine, ugrožava imovinsku bezbednost, smanjuje dostupnost obrazovanja, zdravstvenih i socijalnih usluga i zadovoljavanja različitih drugih pojedinačnih i opštih potreba. Prema istraživanju udruženja Pobuna, 39% domova u Srbiji greje samo jednu sobu, dve ili više prostorije greje 28% domaćinstava a tek 25% greje sve prostorije, dok 8% domaćistava usled siromaštva uopšte ne zagreva životni prostor. Visok nivo energetskog siromaštva razlog je zašto puno domaćinstava ne može da pređe na čistija goriva, kao ni na primeni mere koje bi smanjile zagađenje i umanjile potrošnju energije. Republika Srbija osim subvencionisanja električne energije za najsiromašnije građane ne primenjuje javne politike kojima bi sprečila i umanjila energetsko siromaštvo.
Industrija
Bor i Smederevo specifični su primeri zagađenja koje dolazi od strane privatizovane industrije. Nakon što je kineska kompanija HBIS GROUP preuzela železaru u Smerevu 2016. godine, kvalitet vazduha dodatno se pogoršao. Građani su krenuli polako da se bune a dodatnu sumnju izazivalo je to što Agencija za zaštitu životne sredine godinama nije imala podatke za zagađenje vazduha u Smederevu i Kosjeriću, kada su podaci konačno objavljeni saznalo se da je vazduh bio treće kategorije, prekomerno zagađen usled prekoračenja granične vrednosti suspendovanih čestica u vazduhu.
Sličan problem kao i u Smederevo zadesio je Bor. Bor koji je godinama važio za ekološku crnu tačku Srbije uspeo je na par godina da prodiše, zahvaljujući smanjenje proizvodnje iz Rudarsko topioničarskog basena. Predah od zagađenja trajao je sve dok kineski “Ziđin” krajem 2018. godine nije preuzeo RTB Bor. Nakon preuzimanja došlo je do povećanja proizvodnje i što je prouzrakovalo povratak zagađenja sumporovim oksidima, dnevne vrednosti zagađenja neretko su premašivale dozvoljene koncentracije i desetostruko.
Borbe za čist vazduh
Stanovnici više gradova novu godinu su dočekali uz zagađen vazduh. Tokom 31. decembra i u prvim danima nove godine nivo zagađujućih materija u vazduhu prelazio je dnevne dozvoljene koncentracije. Umesto na trgovima sigurnije je bilo novu godinu dočekati u zatvorenom prostoru. Jedna od stvari koja je obeležila 2019. godinu jeste i sve veća mobilizacija građana i intenziviranje borbe za čist vazduh.
Afera “Krušik” i kvalitet vazduha glavne su teme stanovnika Valjeva, u kome je tokom 2018. godine zabeleženo 170 dana sa prekoračenim dnevnim vrednostima suspendovanih čestica. Osim u Valjevu građani su javno govorili, organizovali proteste, peticije, akcije i performanse da skrenu pažnju na zagađenje vazduha u Smederevu, Užicu, Boru, Nišu, Lazarevcu, Kosjeriću, Beogradu i drugim gradovima.
Kako ni jedan od uzroka zagađenja vazduha nije saniran a u mnogim segmentima se situacija dodatno pogoršala sva su očekivanja da nas i tokom 2020. godine očekuju borbe za čist vazduh. Sve više ljudi želi da umesto oporog mirisa zimskog vazduha kada izađe napolje oseti olakšanje i potvrdi definiciju da je vazduh gas bez boje, mirisa i ukusa.
Predrag Momčilović
Doktorand na Geografskom fakultetu u Beogradu, član platforme Zajedničko.org i novinar portala Mašina
1.Instrument za pretpristupnu pomoć (IPA) jeste finansijski instrument EU koji podržava strategiju proširenja EU, čija namena je da pruži pomoć zemlјama kandidatima i potencijalnim kandidatima u procesu pristupanja EU.
2.”Establishment of an integrated environmental monitoring system for air and water quality”, део “Supply of ICT equipment and software for Air Quality Monitoring System”
3.Beograd smartplan, konačni izveštaj, 2017
4.Republički zavod za statistiku
5.Odluka o utvrđivanju Energetskog bilansa Republike Srbije za 2019. godinu, „Službeni glasnik RS‟ broj 105 od 29. decembar 2018.
6.Chronic coal pollution – EU actions on the Western Balkans will improve health and economies across Europe
7.Hronično zagađenje ugljem – Akcija EU na Zapadnom Balkanu će unaprediti zdravlje i ekonomije širom Evrope, Health and Environment Alliance (HEAL).
Tekst je prvobitno objavljen u 55. broju časopisa Le Monde Diplomatique – izdanje za Srbiju.