foto: Nemanja Knežević / nk.rs
Internet predstavlja domen u kome nesklad između robne proizvodnje sa jedne i društvene reprodukcije sa druge strane, možda i najsnažnije dolazi do izražaja. Nematerijalna dobra ‒ znanje, kultura i informacije – sa nastankom i razvojem interneta postaju jedan od ključnih resursa za proizvodnju, zbog čega se ubrzano komodifikuju, odnosno pretvaraju u robu namenjenu tržišnoj razmeni. Istovremeno znanje, kultura i informacije predstavljaju ključna društvena dobra bez kojih ljudska i društvena reprodukcija jednostavno ne bi bila moguća, i koja, kao deo minulog rada ljudskog društva u celosti, predstavljaju izvor vrednosti i same temelje sistema. Ona su van-kapitalistički uslovi samog kapitalizma zbog čega ne mogu biti u potpunosti komodifikovana. Upravo je ova tenzija između činjenice da “informacija hoće da bude slobodna” a da istovremeno “hoće da bude i skupa”,[1] odnosno između “postkapitalističkih” potencijala digitalne proizvodnje i kapitalističke materijalne realnosti, temeljna napetost ekonomije interneta.
Često isticani argument o “tragediji” zajedničkih dobara u slučaju nematerijalnih resursa jednostavno ne važi. Znanje, kultura i informacije se ne troše korišćenjem već upravo suprotno, uvećavaju, te ograničavanje njihove upotrebe nema nikakav drugi, osim ekonomski, motiv. Razvoj nematerijalne proizvodnje u kontekstu tzv. ekonomije znanja prema tome ne počiva na realnoj oskudici “sirovog materijala”, kao što je to slučaj sa materijalnom proizvodnjom, pa se i proizvodnja viška vrednosti ne ostvaruje kroz ekonomske mehanizme već ona mora biti sprovedena pomoću pravne mere kao što su intelektualna svojina i patenti, čime se stvara veštačka oskudica tehničkih, naučnih, komercijalnih i drugih oblika znanja, da bi se na toj osnovi omogućilo ostvarivanje profita, odnosno ekstrakcija rente (najamnine). Na ovaj način vlasnik nematerijalnog resursa (softvera, ili druge vrste znanja i nematerijalne tehnologije) ima moć da ograniči njegovu upotrebu, odnosno dozvoli pristup istom uz naplatu najamnine. U ekonomskom smislu, najamnina je prihod koji vlasnik svojine zarađuje kada dozvoljava drugima da je koriste. Svojina, dakle, nije prirodni fenomen već je društvena ustanova koja je uspostavljena zakonom, koju štiti i sprovodi država.
Internet je domen u čijim se okvirima danas najočiglednije reprodukuje dinamika akumulacije putem otuđenja, a koja se sprovodi stalnim ograđivanjem digitalne infrastrukture kao i praksama rudarenja podataka. Razvoj interneta je obeležen ograđivanjem i privatizacijom materijalne i nematerijlne infrastrukture interneta i oruđa za njegovo korišćenje. Iako je nastao kao mreža mrežâ u čiju je samu arhitekturu utkan princip proizvodnje među jednakima – imajući u vidu da je svaki korisnik interneta ujedno i njegov proizvođač i distributer – razvoj interneta se odvojio od ove originalne osnove, postavši klasična klijentno-serverska tehnologija. Poput srednjovekovnih pašnjaka, šuma i drugih prirodnih resursa koji su korišćeni zajednički pre nego što, su usled razvoja kapitalističkog načina proizvodnje, ograđeni i privatizovani, distribuirana mreža interneta je tokom poslednjih decenija ograđivana i prisvajana, a sam internet i njegove raznolike primene postale su dostupne jedino kao komercijalne usluge provajdera i vlasnika različitih aplikacija, sajtova i softvera na koje se oslanjamo da bismo ga koristili.
Važno je zato razumeti da World Wide Web nije internet već tehnologija/aplikacija koja “radi na internet” čineći ga funkcionalnijim i jednostavnijim za korišćenje, a koja je, nakon što je 1993. godine otvorena za javnu i komercijalnu upotrebu,[2] postala standard. Dok je pre Web-a internet predstavljao mrežu mreža kompjutera povezanih kroz TCP/IP protokol, ono što danas poznajemo kao internet je nakon Web-a postalo neodvojivo od njegovih drugih ključnih tehnologija – internet pregledača (browser) i pretraživača (search engine) koji su korisniku omogućili jednostavan pristup sadržaju interneta i njegovo sortiranje. Dok je u svojim počecima korisnik internetu mogao pristupiti direktno, čak birajući da za to koristi svoje sopstvene servere, danas internetu pristupamo skoro isključivo tako što od provajdera internet usluga (ISP) kupujemo pristup, dok za navigaciju i pristup sadržaju koji se na njemu nalazi koristimo softver komercijalnih kompanija, internet pregledače – Google Chrome, Apple Safari, Opera, UC Browser, Internet Explorer[3] (uz najpoznatiji izuzetak Mozzila Firefox) i pretraživače – Google, Bing, Baidu, Yahoo.[4] Sam broj kompanija koje “drže” ključne infrastrukturne aspekte Web-a dovoljno je ilustrativan.
Prema Klajneru (Kleiner) tzv. “dot.com crash” sa početka novog milenijuma zapravo je predstavljao kraj procesa ograđivanja tehnološke infrastrukture interneta, a njegov rezultat je bila konsolidacija kompanija koje će nadalje postati dominantni provajderi internet usluga – samog pristupa internetu, elektronske pošte, hostinga, itd. odnosno uspostavljanje kontrole nad mrežom (2010: 15). Dok je krajem ’90-tih internet provajder uglavnom bio mala lokalna kompanija, pristup internetu danas gotovo isključivo pružaju jedino gigantske telekomunikacione korporacije. Nakon dot.com kraha, ograđivanje interneta je nastavljeno kroz razvoj takozvanog Web-a 2.0 ili “weba kao platforme”, a sa kojim započinje vrtoglavi razvoj zatvorenih sajber prostora[5] u okvirima do tada radikalno otvorenog Web-a. Ovi zatvoreni sajber prostori su hostovani na serverima čiji je vlasnik kompanija ili organizacija na čiji sajt se prijavljujemo i koja je prema tome vlasnik i svih podataka koje u tom prostoru odašiljemo. Druga faza komercijalizacije interneta dakle, na sličan način kao i prva, počiva na rentijerskom modelu akumulicije, tvoreći svojevrsnu ekonomiju podugovoranja i iznajmljivanja.
Sledeća karakteristika Web-a 2.0 vezana je za razvoj druge generacije usluga na internetu koje su fokusirane na sam sadržaj interneta, usluga kao što su društvene mreže, e-trgovina, cloud computing i drugi instrumenti koji naglašavaju online saradnju, razmenu i deljenje. Najvažnije inovacije koje donosi Web 2.0 prema tome se odnose na razvoj instrumenata koji korisnicima i zajednicama omogućavaju da stvaraju, menjaju i dele sadržaj na način koji je prethodno bio dostupan samo centralizovanim organizacijama koje su za to morale da kupe skupe softverske pakete i plaćaju osoblje koje se moralo starati o tehničkim aspektima korišćenja i održavanja sajta i proizvoditi njegov sadržaj (Kleiner 2010). Web 2.0 je fundamentalno promenio način na koji se proizvodi sadržaj interneta. Internet aplikacije i usluge su postale jeftinije i jednostavnije za korišćenje, a proizvodnja i organizacija sadržaja je prebačena na krajnje korisnike. U ovoj, drugoj fazi razvoja komercijalnog interneta, koja se u mejnstrim i akademskom diskursima tematizuje kao ekonomija deljenja, kognitivni, komunikativni i semio kapitalizam, platformski kapitalizam, netarhijski kapitalizam itd., centralizovane platforme deluju kao posrednici, omogućavajući direktnu komunikaciju i razmenu među korisnicima, koji su istovremeno proizvođači i potrošači samog njenog sadržaja, dok je platforma njegov kontrolor i vlasnik. Danas najveće internet kompanije na svetu – Amazon.com, Alphabet Inc. (Google), JD.com, Facebook, Tencent, Alibaba, eBay, Uber, Netflix, Airbnb itd. – bazirane su upravo na ovom modelu.
Još jedna važna odlika Web-a 2.0, a koja zapravo signalizira prevremenu smrt samog Weba kao standarda za pristup internetu, je odmak od desktop računara i broadband pristupa, ka mobilnim aplikacijama i mobilnom pristupu. U samo desetak godina od kada je Apple izbacio svoj prvi IPhone, procenat korisnika koji internetu pristupaju sa smart telefona dostigao je više od 52%,[6] dok je u nekim zemljama taj procenat i mnogo veći.[7] Facebook, WhatsApp, Instagram, Viber i nebrojene druge aplikacije kojima pristupamo zaobilazeći pregledače i sam Web, prvi su znaci, za sada laganog, odumiranja Web-a, odnosno razvoja zatvorenih sajber prostora izvan Web-a, koji zajedno sa napuštanjem principa mrežne neutralnosti i monopolističkim položajem internet kompanija poput Fejsbuka, Googla i Amazona, prete da transformišu internet u skup nekoliko ozidanih virtuelnih vrtova (Staltz internet).
Digitalna zajednička dobra
Uporedo sa kapitalističkim razvojem interneta, i oslanjajući se na originalne internet prakse, razvijaju se i različiti oblici digitalnih zajedničkih dobara, kao i različite forme njihove proizvodnje i napori u smislu očuvanja i unapređenja, a koji se pojavljuju kao odgovor na sve snažnije ograđivanje i komodifikaciju interneta i njegovog sadržaja. Najpoznatiji primer ovakvih praksi svakako je slobodni softver. Slobodni softver, čiji je izvorni kod dostupan svim korisnicima koji ga prema tome mogu menjati, prepravljati i poboljšavati, proizvode umreženi pojedinci i grupe, čiji doprinos ima racionalni pre nego dobrotvorni karakter – koristeći softver svoje sopstvene produkcije, vrednost koju ostvaruju je veća nego što je vrednost njihovog individualnog doprinosa tom softveru. Za razliku od otvorenog softvera (open-source), koji dozvoljava i ohrabruje komercijalizaciju i ograđivanje dela ovako zajednički proizvodenog softvera, slobodni softver počiva na svojinskom modelu u kome je bilo čija pojedinačna aprorpijacija zajedničkog proizvoda onemogućena zato što njegovi proizvođači zadržavaju autorska prava nad svojim doprinosom, istovremeno dozvoljavaju bilo kome da ga koristi, kopira, distribuira i modifikuje. Ovaj model licenciranja je i najvažnija institucionalna inovacija pokreta slobodnog softvera čija je centralna instanca GNU generalna javna licenca, poznata i kao GPL (Benkler 2006: 64–66).
Dalji razvoj copy-left licenci kao i različitih oblika online enciklopedija, biblioteka i drugih medijskih sadržaja sa slobodnim pristupom, ali i procvat piratskih partija u prvoj deceniji XXI veka, predstavljaju odgovor pokreta otvorene kulture na izazov restriktivnih pravnih mehanizama koji su štiteći intelektualnu svojinu i patentna prava ograničili pristup znanju – a koji znanje, kulturu i informacije koje se proizvode i razmenjuju na internetu tretiranju kao društvena dobra koja treba da bude dostupna svima pod jednakim uslovima. Digitalna zajednička dobra prema tome podrazumevaju postojanje digitalnog resursa (šta) koje, prema utvrđenim pravilima o načinu upravljanja (kako), zajednički koristi i proizvodi određena zajednica (ko).
Međutim, u uslovima kapitalističke ekonomije slobodni softver i otvorene licence, iako se vode logikom zajedničkog dobra, omogućavajući svima slobodan pristup i korišćenje, paradoksalno takođe vode u situaciju u kojoj ‘što komunističkija licenca to kapitalističkija ekonomija’ jer dozvoljavaju velikim profitnim korporacijama da monetizuju vrednost zajedničkog dobra u kontekstu kapitalističke akumulacije (Bauwens and Kostakis 2014: 357).
Sa razvojem platformske ekonomije, pitanje ko je vlasnik sadržaja proizvodenog na platformama koje danas koristimo kako bi pristupili internetu odnosno njegovim razvnovrsnim funkcijama, postaje goruća, ne samo ekonomska već i politička tema. U političkom smislu, upotreba ličnih podataka u marketinške i druge svrhe, personalizovanje marketinških poruka naročito u osvit smart ere u kojoj će svi naši uređaji biti uvezani, a podaci koje preko njih odašiljemo centralizovano prikupljani, skladišteni i prodavani u formi big data, odnosno problemi privatnosti na internetu, kao i pitanja digitalne suverenosti i digitalnih ljudskih prava postalo je predmet javnih debata širom sveta.
U ekonomskom smislu, internet, kao što je to slučaj i sa prirodnim dobrima, odnosno sva materijalna i nematerijalna infrastruktura koja omogućava njegovu upotrebu, predstavlja vrstu zajedničkih zaliha koje nezavisno koriste i stvaraju milijarde ljudi. Pitanje vlasništva nad sredstvima i sirovinom za proizvodnju na internetu, odnosno podacima, znanjima i tehnologijama koja u kontekstu postojećeg kapitalističkog ekonomskog sistema mogu biti lukrativna, odlučiće dalji razvoj interneta, ali i samog ljudskog društva.
Digitalna proizvodnja među jednakima i društvo otvorenog znanja
Ako digitalna zajednička dobra predstavljaju ono što se proizvodi, proizvodnja među jednakima ili peer produkcija (P2P), odnosi se na način na koji se ona proizvode. Način na koji se proizvodi i distribuira slobodan softver kao i druge forme digitalnih zajedničkih dobara predstavlja novi način proizvodnje – među jednakima – koji je praćen razvojem novog tipa upravljanja i vlasništva (Benkler 2006; Bauwens & Restakis 2015; Kleiner 2010; Rifkin 2014). Proizvodnja među jednakima istovremeno označava ne-hijerarhijske društvene odnose i tehnološku infrastrukturu koja omogućava i unapređuje ovakve društvene odnose rezultirajući tako u novom tipu proizvodnje. Infrastruktura peer proizvodnje dozvoljava pojedincima da komuniciraju, da se samo-organizuju i sa-stvaraju nerivalnu upotrebnu vrednost u formi digitalnih zajedničkih dobara – znanja, softvera i dizajna (Bauwens & Restakis 2015: 17-33).
Ujedno, digitalno umreženo okruženje omogućava novi modalitet organizovanja proizvodnje: radikalno decentralizovan, zajednički i neprofitabilan; zasnovan na razmeni resursa i proizvoda među široko rasprostranjenim, slabo povezanim pojedincima i grupama koje sarađuju jedne s drugima bez oslanjanja na tržišne signale ili menadžerske naredbe. Upravo zbog ovoga mnogi open source projekti – Linux, Apache, PHP, Ruby, Python itd. – predstavljaju ključne inovacije na internetu u poslednje dve decenije i duže.
Istovremeno, upravo se na ovim osnovama zasniva biznis model uspešne Web 2.0 kompanije: njena platfroma dozvoljava zajednici da joj otvoreno doprinosi i da je upotrebljava ali u kontekstu svojinskog sistema u kome vlasnik svojine (platforme) poseduje i sav njen sadržaj, što dalje znači da sama zajednica ne poseduje ono što stvara. Trenutni i potencijlni oblici peer proizvodnje se prema Bauvensu mogu svrstitati u jednu od četiri grupe: na jednoj strani spektra platforme sa centralizovanim vlasništvom i kontrolom – kao što je Fejsbuk – na kojima je peer proizvodnja ograničena na front-end dok je back-end (izvorni kod platforme) zaštićen patentnim i drugim pravima, kao i platforme – čiji su glavni predstavnici Bitcoin, crowdfunding platforme i platforme za deljenje – u okviru kojih je P2P infrastruktura dizajnirana tako da omogući autonomiju i razmenu učesnika, bez posredstva centralizovane platforme, međutim sa ciljem ostvarivanja profita. Na drugoj strani spektra, P2P infrastruktura predstavlja osnovu za izgradnju platformi zajednica na lokalnom i/ili globalnom niovu, i podrazumeva lokalno i/ili globalno distribuiranu kontrolu tehnoloških platformi sa ciljem ojačavanja zajednice njenih korisnika. Prakse i projekti kao što su Wikipedia, Mozilla Firefox, Linux, WordPress, i RepRap samo su neki od mnogobrojnih primera. U peer proizvodnji zajedničkih dobara, pojedinci nezavisno stvaraju zajedničku vrednost kroz otvorene sisteme, upravljaju zajedničkim radom kroz participativne prakse i kreiraju zajedničke resurse koji se, pak, mogu koristiti u novim iteracijama vodeći tako uspostavljanju društva otvorenog znanja (Bauwens i Restakis 2015: 17-33).
Granice digitalne proizvodnja među jednakima
Proizvodnja među jednakima do sada je tako u najvećoj meri bila ograničena na neopipljivu nematerijalnu proizvodnju. Međutim, ukolike se peer proizvodnja ograniči samo na digitalna zajednička dobra čiji su troškovi reprodukcije gotovo ravni nuli, javlja se problem prevođenja upotrebne vrednost u razmensku vrednost, odnosno pitanje ako se u okvirima digitalne peer produkcije proizvodi samo upotrebna vrednost kako njeni proizvođači mogu da steknu razmensku vrednost, odnosno obezbede materijalne uslove za svoje sopstveno izdržavanje (Kleiner 2010; Bauwens i Kostakis 2014).
Pored toga, sve dok se digitalna proizvodnja među jednakima odvija u uslovima onoga što Bauvens zove netarhijski i distribuirani kapitalizam, koji valorizuje i monetizuje slobodno proizvedena zajednička dobra, odnosno dok kapitalistički način proizvodnje i dalje dominira proizvodnjom materijalnog bogatstva, vlasnici materijalne imovine će biti u mogućnosti da “hvataju” vrednost stvorenu kao rezultat produktivnosti digitalne peer proizvodnje kao svoj privatni višak. Istovremeno, postojeće prakse proizvodnje među jednakima, naročito u smislu proizvodnje slobodnog softvera i kulture jednako mogu biti “optuženi” za ojačavanje kapitalizma, jer ga snabdevaju “besplatnim radom” (Terranova 2000). Sa usponom platformskog kapitalizma, sve je izvesnije da ćemo umesto postkapitalističke budućnosti svedočiti daljem razvoju rentijerske forme akumalacije (Cole, internet) i transformaciji interneta iz otvorenog Weba u zatvorene sajber prostore/posede mega korporacija (Staltz, internet).
Da bi se proizvodnja među jednakima, kao novi tip proizvodnje, proširila izvan granica nematerijalnog u materijalni domen, čime bi se u pitanje doveo kapitalstički način proizvodnje, alternative moraju da obezbede instrumente za sticanje i efikasno alociranje kolektivno posedovanih materijalnih resursa koji su neophodni kako bi se izgradila infrastruktura slobodnih mreža i društava. Da bi peer proizvodnja imala ikakve efekte na materijalno bogatsvo, ona mora funksionisati u kontekstu šireg sistema dobara i usluga, u okviru koga su i fizička i virtualna sredstava za proizvodnju dostupna kao zajednička dobra, i kao takva mogu biti korišćena za dalju proizvodnju među jednakima (Kleiner 2010: 20-25).
Tekst je sastavni deo publikacije “Zajednička dobra i granice kapitalizma” koja će uskoro izaći u izdanju platforme zajedničko.org
[1] Ova poznata fraza “information wants to be expensive, because it’s so valuable […] On the other hand, information wants to be free, because the cost for getting it out is getting lower and lower all the time” se pripisuje Stjuartu Brendu (Stuart Brand), američkom piscu i preduzetniku.
[2] CERN je 30. aprila 1993. godine objavio da će World Wide Web tehnologiju učiniti dostupnom na besplatnoj osnovi, čime je započeo vrtoglavi razvoj interneta.
[3] Prema podacima StatCounter-a iz februara 2018. 57,6% od svih korisnika (na bilo kom uređaju) internetu pristupa koristeći Google Chrome, 14,9% Apple Safari, 7,9% UC Browser, 5,5% Mozzila Firefox i 3,7% Opera. Dostupno na: http://gs.statcounter.com/browser-market-share (pristupljeno 10.02.2018.)
[4] Google je u ovom polju gotovo apsolutni monopolista sa čitavih 91,6% udela na globalnom tržištu za desktop pristup, dok sledeće tri najveće kompanije, Bing (Microsoft), Yahoo i Baidu, imaju po oko 2,7%, 1,9% i 1,3% udela. StatCounter. Dostupno na: http://gs.statcounter.com/search-engine-market-share (pristupljeno 10.02.2018.)
[5] Svaki prostor na Webu koji zahteva log-in.
[6] Rast mobilnog interneta vidljiv je već iz poređanja podataka StatCountera iz februara i decembra 2017. Dok je u februaru mobilni internet obuhvatao 49% korisnika, u decembru je već porastao na 52%. Statcounter. Dostupno na: http://gs.statcounter.com/platform-market-share/desktop-mobile-tablet/worldwide#monthly-201702-201702-bar (pristupljeno 10.02.2018.)
[7] Internetu preko mobilnog telefona pristupa 79% korisnika u Indiji, oko 72% u Indoneziji i oko 67% u Južnoj Africi. Statcounter http://gs.statcounter.com/download/g20_mobile_usage.png (pristupljeno 10.02.2018.)
Reference
Bauwens, Michel (2005) “The Political Economy of Peer Production”. Ctheory, (internet) dostupno na: http://www.ctheory.net/articles.aspx?id=499 (pristupljeno 15.11.2017.)
Bauwens, Michel i Kostakis, Vasilis (2014) “From the Communism of Capital to Capital for the Commons: Towards an Open Co-operativism”, tripleC 12 (1): 356-361.
Bauwens, Michel i Restakis, John (2015) “Introduction to the Commons Transition Plan”, u Troncoso, S. i Utratel A.M. (prir.), Commons Transition and P2P: Policy Proposals for an Open Knowledge Commons Society. P2P Foundation, str. 7-96, (internet) dostupno na: https://goo.gl/QKzvtu (pristupljeno 18.01.2018)
Benkler, Yochai (2006), The Wealth of Networks: How social production transforms markets and freedom. New Haven and London: Yale University Press.
Benkler, Yochai (2016), “Peer Production and Cooperation”, u Bauer i Latzer (prir.), Handbook on the Economics of the Internet. Cheltenham and Northampton: Edward Elgar.
Cole, Matthew, “Platform Capitalism and the Value Form”, (internet). Salvage. Dostupno na: http://bit.ly/2FVSEaM (pristupljeno 12.12.2017.)
Kleiner, Dmytri (2010), The Telekommunist Manifesto, Network Notebooks 03, (internet) dostupno na: http://bit.ly/2GFZpyB (pristupljeno 15.11.2017.)
Kleiner, Dmytri, “Proizvodnja među jednakima i siromaštvo mreža”, (internet) dostupno na: http://commons.mi2.hr/?p=139 (pristupljeno 15.11.2017.)
Staltz, Andre, “The Web began dying in 2014, here’s how”, (internet) dostupno na: http://bit.ly/2ydQ0x5 (pristupljeno 15.01.2018.)
Staltz, Andre, “A plan to rescue the Web from the internet”, (internet) dostupno na: http://bit.ly/2CFJzkj (pristupljeno 15.01.2018.)
Terranova, Tiziana (2000), “Free Labor: Producing Culture for the Digital Economy”, Social Text 63 (18/2): 33-58.